Ke Kuanaʻike ʻŌiwi

In Hawaiian

photo of a catamaran at seaphoto Reuters / Hugh GentryMa kēia holo ʻana, hāpai mau mākou i ke ola o ka honua, a keu aku no nā kai o ka honua ʻoiai mai laila mai ka hapanui o ke ʻea hanu o kākou, he kanahiku pākēneka a ʻoi ke awelike.

Mai Kauaʻi hemolele i ka mālie a i Hawaiʻi nui kuauli,
Mai ka piko o Mauna a Wākea a i ka papakū o ka moana nui ākea,
Mai ka lani kua kaʻa a i nā puʻu kaʻa o ka honua nei,
Aloha nui mai e ke hoa heluhelu,

Mai ka wā i noi mua ʻia ai au e haku i kēia kolamu makasina a i ka hoʻoneʻeneʻe ʻia o ka huna ʻine mua o ke kamepiula nei, ua nui ino nō nā manaʻo i komo ihola i nei poʻo no ke kumuhana kūpono no kēia moʻolelo. A no ia kumu, ua haku ʻia kekahi mau mana o kēia moʻolelo, akā i ka hola hope, ma ke aumoe o ka lā palena pau i komo ai ke kumuhana kūpono piha i ka waihona o ka naʻau. A ke ʻume mai ka naʻau, o ka pane wale aku nō ia.

Ua pōmaikaʻi au i ka launa ʻana me nā poʻe ʻōiwi he nui mai kēlā kihi kēia kihi o ka honua nei, mai nā ʻāinapuniʻole a pau a i nā moku kuaʻau a i ka wao one. A na kēia mau poʻe i hoʻomanaʻo mai iaʻu i ke koʻikoʻi o ka mālama ʻana i ke kuanaʻike ʻōiwi ma kēia ao ʻenehana hou o lilo pau ka mauli o ka poʻe. Ua launa au me kekahi o kēia mau poʻe ma o kaʻu hana lekiō ma ka hui Kaumokuʻāina I Hui Pū ʻIa, a no kekahi ua pōmaikaʻi nui no ka hōʻea waʻa a i ʻole mokulele ʻana aku ma ko lākou ʻāina. A ʻo ka mea mua i kuhi ʻia ai he ʻōiwi ke kanaka, ʻaʻole ia ʻo kona lole, ʻaʻole ia ʻo kona ālelo, ʻaʻole ia he hōʻailona e uā ana “he ʻōiwi kēia”. ʻO ka mea i ʻike ai au he ʻōiwi, ʻo ia kona kuanaʻike.

He aha ia mea o ke kuanaʻike ʻōiwi? ʻO ia hoʻi ke ʻano o kona noʻonoʻo ʻana, he noʻonoʻo i pili pū i kona kaiapuni, he ala ʻokoʻa ia e ʻike ʻia ai ka honua a me ko ka honua ma o kekahi huina i maʻa ʻole iā kākou ka poʻe i hānai ʻia ai ma kēia “wā” hou. ʻO ʻike ke kūmole o kēia huaʻōlelo, a iā kākou poʻe Hawaiʻi, he mea waiwai loa ka ʻike.

He aha ka waiwai o ke kuanaʻike ʻōiwi? Aia kona waiwai i ke kanaka ka mea nāna e loiloi ana i ka hana a ka ʻōiwi i kona kūlana paʻa pono ʻī. A no ia kumu, no kekahi mau kānaka, ʻaʻohe waiwai o ke kuanaʻike ʻōiwi. He mea kuaʻāina nō ia. He mea kahiko nō ia. He kuanaʻike pae haʻahaʻa ʻaʻole ia he kuanaʻike o ka poʻe holomua. Akā, ʻo kaʻu nīnau, he aha ia mea he kuaʻāina? Iaʻu he kanaka ia i pili i kona kaiāulu, he kānaka e noho ana me ke ao kūlohelohe, ʻaʻole ia he mea e noʻonoʻo ana na kekahi mea mana loa i hāʻawi iā ia i ka mana ma luna o nā mea a pau o ka honua e hana e like me kona manaʻo he leʻaleʻa. He aha ia mea he kahiko? Iaʻu, ʻo ka mea kahiko, ʻo ia ka mea i hoʻāʻo a hoʻāʻo hou ʻia he mau manawa. He mau mea i hōʻano hou ʻia a hōʻea i kona kūlana he kūpono. He aha ia mea he pae haʻahaʻa? Iaʻu he pae nohie, he uʻi i loko o nā mea ʻokoʻa. No kekahi poʻe, he ukiuki ia i ke kaila kākau aʻu ʻoiai ʻaʻole ia he kaila kākau kūlana paʻa maʻamau, a no kekahi, ʻo ka ʻokoʻa o kaʻu kākau ʻana, he ʻike i ke ʻano o koʻu noʻonoʻo ʻana. He aha ia mea he holomua? ʻIke ʻia nā “holomua” o kēia wā, akā he holomua maoli nō ia? He ʻai pau loa i nā kumu waiwai ka uku no kēia mea e kapa ʻia nei he holomua. No kekahi mau kānaka, ʻaʻohe waiwai o ke kuanaʻike ʻōiwi. No kēia kanaka, ʻo ke kuanaʻike ʻōiwi ke ala e lapaʻau ʻia ai kēia maʻi honua o ka ʻai kumu waiwai.

Ua pōmaikaʻi kēia i ka ʻae ʻia e holo hou ma ko mākou waʻa kupuna aloha ʻo Hōkūleʻa ma kekahi māhele o ka holo a puni ka honua. Ma kēia holo ʻana, hāpai mau mākou i ke ola o ka honua, a keu aku no nā kai o ka honua ʻoiai mai laila mai ka hapanui o ke ʻea hanu o kākou, he kanahiku pākēneka a ʻoi ke awelike. Akā, ʻaʻole o ke aʻo euanalio ka hana a mākou, ʻo ke aʻo ana mai ka poʻe ʻōiwi i kā lākou hana e mālama ai i ka honua a me ka hoʻolaha aku i ko ka honua ko mākou kuleana nui. I ka makahiki nei, ua holo au mai Tahiti mā a i Lalokona mā a i Kāmoa mā, a ʻo koʻu mau kuleana o ia ʻāpana holo, ʻo ia hoʻi ka hoʻokele, ka hoʻonaʻauao, a me ka mālama loina. Ua kōkua nui kēia mau kuleana ma koʻu aʻo ʻana mai ka poʻe o ke kai hema. Eia mai kekahi o ko lākou mau moʻolelo.

photo of a full sail as seen from a boat on the sea at sunset

ʻO Haʻapu ka ʻāina, ʻo Huahine ka mokupuni. He ʻāina kēia i kaʻa hou ma lalo o ke kānāwai Rāhui o ka poʻe ʻōiwi. No ka ʻohi a ʻane halapohe ʻia o nā kumu waiwai o ia ʻāina, a no ka liʻiliʻi o ke kākoʻo o ke aupuni, ua hoʻokumu hou ʻia ke kānāwai Rāhui. ʻO ka Rāhui he ala ia e pāpā ʻia ai ka ʻohi ʻana i nā kumu waiwai a āpono ʻia ma o nā ala kuʻuna i hoʻoholo ʻia e nā kūpuna a me nā alakaʻi o ia wahi. A, ʻaʻole ʻae ʻia ko waho e komo a mahaʻoi i ka ʻai a Haapu. ʻO ke kāʻili nō ia o ko lākou mau lako a pono hana ka hopena inā hopu ʻia kekahi e aʻe ana i ka Rāhui. Ke pau ke kapu, a noa ka ʻohi ʻana, ʻo ka ʻohiʻohi kuʻuna wale nō kai ʻae ʻia. ʻO ka pāhua a me ka pāpaʻi kāmoa kekahi o nā waiwai nui o ia wahi, a i loko o nā makahiki he pōkole, ua ola hou kēia mau iʻa a hele a kaulana ko lākou nui a ʻono a puni o kahiki mā. Ua komo au i ka hāpapa, ke kai kuaʻau, a me ke kapakai e ʻike maka ai i nā mea kūpaianaha o nā kumuwaiwai nui a momona. He aha ke kuanaʻike o ko kēia poʻe hana ʻana me kēia? Aia ka ʻike iā kūpuna.

Ua aʻo ʻia he haʻawina kūpaianaha hou aku ma Lalokona mā. Iā mākou ma Lalokona, ua nīnauele au i ka pelekikena o Lalokona, ʻo Henry Puna nō ia ma ka hale aupuni. He alakaʻi haʻahaʻa, akā mana loa ʻo ia. ʻElua mea nunui āna e hoʻoholo nei me ke kākoʻo o kāna poʻe i pili kikoʻī i ka mālama honua ʻana.

ʻO ka mua, ke ʻimi nei lākou i ka hoʻopau i ka hoʻohana ʻana i ka ʻaila puhi ma mua o ka makahiki 2020. He ʻiwakālua kaukani kānaka a ʻemi iki mai e noho nei ma nā mokupuni he ʻumikūmālima o Lalokona mā. Hoʻohana lākou he hapalima wale nō o ka ʻikehu o ko ʻAmelika poʻe i like ka heluna nui. A no ka honua, he mea maikaʻi nō ia, akā i loko no ka ka hoʻohana liʻiliʻi ʻana i ka ʻaila, mau nō ko lākou manaʻo ua hiki ke ʻoi loa aku. A no ia kumu, ke ʻimi ikaika nei lākou e hoʻohana i ka ʻikehu kūpono a maʻemaʻe wale nō i loko o ʻelima makahiki. Ua pōpilikia lākou i ka hana hemahema o ka nui o ka honua. Ua piʻi ke kai, ua maʻi nā ʻākoʻakoʻa, ua ʻaʻai ʻia ka ʻāina, a ua loli ke anilā. Akā, hilinaʻi lākou, inā hana lākou i ka mea kūpono, e hiki ana iā lākou ke lilo i kumu hoʻohālikelike no ka poʻe he nui o ka honua, ka poʻe nō hoʻi i lawa ka heluna e hoʻololi i ke ola o ka honua nei.

ʻO ka lua o nā hana kūpaianaha, ʻo ia hoʻi ka hoʻokaʻawale ʻana he ʻāpana kai he 1.1 miliona kilomika i pāhoʻonui lua ʻia ka nui he pāka mālama kumu waiwai. Ma kēia wahi, ʻaʻole e ʻae ʻia nā hana kūpono ʻole. ʻAe ʻia ka lawaiʻa a me kekahi mau hana hou aku, akā ʻo ke ʻano o ia mau hana, he hana kūpono i kau palena nui ʻia a ʻaʻole ia he hana ʻai kumuwaiwai. He pipiʻi nō ka lula ʻana i kēia ʻāpana kai he nui, akā ʻo ia ka hana e pono ana ke ola o ke kai a ʻo ia ke kuanaʻike e pono ana ke ola o ko kākou honua.

Ua nui a lehulehu nā moʻolelo o ke kai hema, akā i ka hoʻi ʻana i Hawaiʻi nei, ua ʻike hou ʻia kuʻu ʻāina ma o ke kuanaʻike ʻōiwi, he kuanaʻike i hoʻoikaika ʻia ma o ke kipa ʻana i ka ʻāina o nā ʻōiwi ʻē aʻe. Ke ʻike ʻia nei ka pahū pōkā ʻia ʻana o ko kākou ʻāina, ka hoʻololi ʻana i ke kahe o ka wai mai uka a i kai, ke kūkulu ʻia ʻo nā ʻohenānā nui ma nā kualono laʻa koʻikoʻi iā mākou, ka hoʻohaumia ʻia ʻana o ka ʻāina i ka mālama ʻole ʻia. ʻIke au i kaʻu e hana ai he kanaka hoʻokahi, a ʻike pū i ka hana e pono ai kākou ka poʻe o kēia ʻāina e hana. Akā ʻo ka mua, e nānā wau i ka ʻike o kūpuna e alakaʻi ai iaʻu. Wahi a kūpuna, “He aliʻi ka ʻāina he kauā ke kanaka”, “E ola ka ʻāina, e ola kākou ē”, a he moku he waʻa, He waʻa he moku. Kani pono kēia mau ʻōlelo i kuʻu naʻau, a ʻike au he nui ka hana i koe, akā he hana pono nō. Ua paʻa koʻu kuanaʻike, pehea kou?

Manaʻo Kākoʻo

ʻO kekahi nīnau i hāpai ʻia no kēīa moʻolelo, ʻo ia hoʻi, Pehea e kōkua ai nā poʻe ʻōiwi ʻole i ka ʻimi ʻana i ke ʻea ʻōiwi? E pono ana kēlā kānaka kēia kānaka ʻōiwi ʻole e pane i ia nīnau nona iho, akā ma ke ʻano he ʻōlelo aʻoaʻo, a ʻo kuʻu wahi manaʻo wale nō kēia. E ʻae iā mākou e ʻimi i ko mākou ala. E kākoʻo me ka hoʻomanaʻo, ʻo ko mākou ala ia, ʻaʻole paha ia kāu koho mua o ke ala e hahai ai, akā he kumu ko mākou no ka hana ʻana penei. Ua ʻokoʻa paha nā mea i waiwai iā kākou, a he kuanaʻike ʻokoʻa wale ia. ʻAʻohe hewa, he nani ka ʻokoʻa. Akā e ʻae mai iā mākou e hana ʻokoʻa me ke kākoʻo ʻana mai mai ka ʻaoʻao me ke kōkua ʻana ke noi ʻia, a me ke kīkoʻo ʻole ʻana i ka wā kūpono ʻole. Āhea ia wā kūpono ʻole? E hoʻāʻo i ka nānā ʻana ma o ko mākou kuanaʻike, a e ʻike koke ʻia ana nā kumu a pau.

You Make Our Work Possible

You Make Our Work Possible

We don’t have a paywall because, as a nonprofit publication, our mission is to inform, educate and inspire action to protect our living world. Which is why we rely on readers like you for support. If you believe in the work we do, please consider making a tax-deductible year-end donation to our Green Journalism Fund.

Donate
Get the Journal in your inbox.
Sign up for our weekly newsletter.

Subscribe Now

Get four issues of the magazine at the discounted rate of $20.